سینما سیار از گذشته تا امروز

بررسی تاریخ سینما نشان می‌دهد که از زمان اختراع سینما در سال ۱۸۹۵ در گراند کافه توسط برادران لومیر تا حداقل اوایل دهه ۱۹۰۰ میلادی نمایش فیلم در مکان‌ها و فضاهایی مختلف و به صورت موقتی و سیار انجام می‌شده است و تنها زمانی که سرمایه‌گذاران آمریکایی و اروپایی به جاذبه زیاد و خیره‌کننده تصاویر متحرک برای مخاطبان پی بردند و در ارزیابی‌های مالی خود به این نتیجه رسیدند که نمایش برای عموم می‌تواند سود مالی بسیار خوبی داشته و سینماداری تجارت سودآوری خواهد بود، به تدریج سالن‌های اختصاصی برای این منظور شکل گرفت. بلشویک‌ها طی سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ به قصد تبلیغات سیاسی فیلم‌های کوتاهی ساختند. حکومت شوروی واحدهای سیاری را برای نمایش ابداع کرد که به وسیله قطار، کامیون و حتی قایق دستگاه‌های نمایش فیلم را به مناطق روستایی و دور افتاده فرستاده و فیلم‌های تولیدی با مضامین انقلابی را به نمایش می‌گذاشت. قطارهای «آجیت ترن» یا «کینه ترن» نمونه این سینماهای سیار و قطارهای ترویجی تبلیغاتی بودند.

انگلستان برای اولین بار در سال ۱۹۲۰ از فیلم در تعلیم و تربیت استفاده کرد و در سال ۱۹۳۹ دو هزار دستگاه سینماسیار در مدارس فعال شد. براساس تخمین رسمی به تنهایی در سال ۱۹۴۲ میلادی ۶.۵ میلیون نفر در انگلیس مخاطب سینما سیار بوده‌اند. انگلیس در سال ۱۹۳۵ با ایجاد موسسه «تجربه فیلم‌های فرهنگی بانتو» راه نفوذ خود به قاره آفریقا را نیز باز کرد.

ایران از جمله کشورهایی است که سینما سیار در آن به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. شاید به طور سمبلیک بتوان گفت اولین ایرانی که با تصاویر متحرک بر روی پرده توسط سینما سیار آشنا شد، مظفرالدین شاه قاجار است. مظفرالدین شاه در سال ۱۹۰۰ میلادی طی سفری به شهر کنترکس ویل فرانسه با سینماتوگراف آشنا و مجذوب این پدیده شد و در همان شهر دستور خریداری آن را به عکاس مخصوص خود داد.

نخستین اکران‌های سیار در ایران در قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها شکل گرفت به طور مثال قهوه‌خانه زرگرآباد یکی از مکان‌هایی است که از طریق اعلان در روزنامه صور اسرافیل در اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی نمایش فیلم‌های خارجی را به اطلاع مردم رساند. بعدها و درسال ۱۲۹۳ شمسی سینماسیار در مدرسه «افتتاحیه» شروع به نمایش کرد، در خاطره‌ای از سید محمدعلی جمالزاده نویسنده و مترجم معاصر، آمده: «آقای رئیس العلما مدیر مدرسه با پدرم دوست بود و برای اولین بار فیلم برای شاگردان جوان نشان می‌داد و پدرم جمعی از روشنفکران را دعوت کرده بود. خیلی خیلی مختصر و کوتاه بود و طفلی را نشان می‌داد که درست به آداب غذا خوردن عمل نمی‌کرد و دستش را در دماغش می‌کرد و خوراک را درست نمی‌جوید و آقای رئیس العما رئیس مدرسه ایستاده بود و در تاریکی نطق می‌کرد و به بچه ها می‌گفت: ببینید چقدر زشت است.»

بعدها سینماسیار به منازل، نمایشگاه‌ها و پارک‌ها راه یافت. در سال‌های جنگ جهانی دوم، شوروی و انگلیس که استفاده از سینماسیار را بهترین و تاثیرگذارترین وسیله برای خنثی کردن برنامه تبلیغاتی آلمان‌ها تشخیص داده بودند، استفاده زیادی از سینماسیار در کشورهایی مانند ایران کردند. جمشید ارجمند نصر روزنامه‌نگار در خاطره‌ای می‌گوید: «خاطره فیلم‌های بهداشتی ساخت کمپانی والت دیزنی را هیچ کودک دهه ۱۳۲۰ از یاد نمی‌برد. هر پنجشنبه طبق برنامه‌های منظم، اتومبیل بزرگی مبشر شادی و آزادی بود.»

محمدعلی ایثاری که در سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۵۰ به عنوان دستیار و مسئول واحد فیلم سفارت انگلیس در ایران مشغول بوده ادعا می‌کند: «سینماسیار تقریبا سالی ۴ میلیون ایرانی (در شرایطی که جمعیت ایران حدود ۱۷ میلیون نفر است) مخاطب داشته است.»

در دهه ۵۰ شمسی و با شکل‌گیری فضاهای انقلابی در ایران سینما سیار وارد مساجد و محافل دانشجویی و سیاسی شد. محمد علی نجفی نویسنده و کارگردان در خاطره‌ای از نمایش فیلم ۸ میلیمتری «الناس» چنین می‌گوید: «یک شب در منزل مهندس بازرگان، به مناسبت فوت دکتر قریب عده‌ای دور هم جمع شده بودیم و فیلم «الناس» را دیدیم. خانم مهندس بازرگان هم بود. نوید بازرگان در فیلم نقش پسر بچه‌ای را بازی می‌کند. یکبار دیگر این فیلم در منزل دکتر بهشتی نمایش دادیم آقای اژه‌ای هم که داماد ایشان بود حضور داشت.»

دکتر عطارزاده استاد دانشگاه هنر اصفهان در خاطره‌ای از فضای سال ۱۳۵۸ می‌گوید: «من چندین بار نبرد الجزایر را در مسجد محله‌مان مسجد الرضا دیدم. البته این فیلم در سایر مساجد اصفهان از جمله مسجد انقلاب و سایر مساجد پخش شد.»

اوایل دهه ۶۰ فیلم‌هایی همچون تنگسیر، سفر سنگ، دو چشم بی‌سو و توبه نصوح توسط واحدهای سینمای سیار سازمان تبلیغات اسلامی در مساجد نمایش داده شد. جهاد سازندگی هم نقش مهمی در توسعه سینماسیار در ایران داشت. محمد حیدری از فعالان جهاد سازندگی در استان همدان می‌گوید: «امام فرمودند جهاد سازندگی را از خودتان شروع کنید و وقتی آجری در جایش می‌گذارید، بسم الله بگویید. این حرف یعنی در جهاد نگاه فرهنگی داشته باشید و کار فرهنگی کنید. برای همین بود که ما به روستا که می‌رفتیم یکی از کارهایمان پخش فیلم در روستاها بود.»

بعدها و با شروع جنگ تحمیلی نمایش فیلم برای رزمندگان یکی از فعالیت‌های مهم واحدهای فرهنگی لشکرها بود. گروه سینمای سیار شهرستان‌ها به صورت خودجوش فیلم‌هایی در جهت آموزش و یا تقویت روحیه رزمندگان و نیروهای نظامی کشور در مقرها و یگان‌های نظامی اقدام کردند.

فعالیت سینما سیار در ایران از دهه هفتاد به تدریج به دلایل مختلفی همچون مستهلک شدن واحدهای سینما سیار، مهاجرت بسیاری از روستاییان به شهر، توسعه تلویزیون، توسعه سینماسازی و افزایش نقاط دارای سینما و حرکت به سمت تجاری شدن سینمای بدنه کاهش یافت و تا اوایل دهه نود این کاهش به مرور به نقطه صفر نزدیک شد.

اولین فیلم با سوژه سینماسیار را فرهاد مهران‌فر در سال ۱۳۷۵ با نام «موشک کاغذی» ساخت، موشک کاغذی داستان هاشم حاکم‌زاده، کارمند بخش سمعی بصری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گیلان است که مسئول نمایش فیلم در روستاهای دور افتاده استان بوده و برای نخستین بار مردم روستا را با سینما آشنا می‌کند.

سال‌ها بعد و در اوایل دهه ۸۰ سهیل کریمی مستندساز، بعد از فوت حاج عبدالله والی فیلم تشیع حاج عبدالله را برای مردم بشاگرد اکران می‌کند و تصاویر این اکران را در مستند «حاج والی» به نمایش در می‌آورد.

در دهه ۹۰ اکران‌های سیار با سینمای مستند دوباره جان تازه‌ای به خود گرفت و مستندهایی مانند میراث آلبرتا، قائم مقام، هاشمی زنده است و... با استقبال زیادی مواجه شد و با راه افتادن فضای اکران‌های سیار فیلم‌های همچون ماجرای نیمروز، شاهزاده روم، منطقه پرواز ممنوع و... مسیر تازه‌ای را برای سینما سیار در ایران پس از بیش از ۲۰ سال رقم زدند که این مسیر با شروع پاندمی کرونا به بن‌بست رسید و شروع نشده به پایان رسید.

اسفند ۱۴۰۰ و بعد از محدویت‌هایی که کرونا در کشور ایجاد کرده بود فیلم سینمایی «منصور» شروع مجددی برای اکران سیار شد و این مسیر با رکوردهایی که در اکران سیار فیلم «موقعیت مهدی» در فروردین ۱۴۰۱ رقم خورد تثبیت شد و با انیمشین «لوپتو»، «بچه زرنگ» و فیلم‌های سینمایی «غریب»، «اخت الرضا»، «مصلحت» ادامه پیدا کرد.

سینمای ایران در شرایط کنونی خود که طبق آمار رسمی سازمان سینمایی ۶۰% جمعیت و ۱۲۳۵ شهر در کشور در معرض سالن سینما قرار ندارند و نزدیک به ۷۶% فروش سینما در ۵ شهر تهران، مشهد، اصفهان، کرج ، شیراز رقم می‌خورد بیش از پیش نیاز به سینماسیار دارد تا آثار سینمای ایران در سبد فرهنگی همۀ نقاط جغرافیایی ایران از سیستان و بلوچستان تا آذربایجان غربی قرار بگیرد. سینماسیار، جهاد سازندگی سینمای ایران برای شکل‌گیری سینمایی است که نیاز به سازمان جدید تماشا دارد تا مانند مردم روستای فیلم موشک کاغذی آیین فیلم دیدن جمعی را در کنار خانواده‌هایشان تجربه کنند.

موسسه فرهنگی تبلیغاتی بهمن سبز، از جمله پیشگامان سینما سیار در ایران است که در سال‌های اخیر با ایجاد سهولت در دسترسی امن به فیلم‌های سینمایی روی پرده، تلاش کرده است به میزان قابل توجهی این عدالت فرهنگی را برقرار کند و در این راه نه تنها به صورت مستقیم، بلکه با ارائه خدمات به دیگر اپراتورهای سینمای سیار شرایط را برای فعالیت آن‌ها از جمله سینما سیار انجمن سینمای جوانان ایران و عمار فیلم آسان کرده است، طبق آخرین آمار فیلم‌ها این موسسه سال گذشته بیش از ۳۰۰ هزار مخاطب داشته است که این عدد می‌تواند با سرمایه‌گذاری بیشتر در اکران سیار چند برابر شود.

‌هم‌اکنون توجه ویژه به سینما سیار راهی است که می‌تواند جایگزین سینماسازی بی‌قاعده برای گسترش عدالت فرهنگی در سطح جامعه شود. واقعیت این است که سرمایه‌گذاری برای ساخت سینما در بسیاری از مناطق کشور توجیه اقتصادی ندارد و سینماسازی بی‌قاعده در این مناطق می‌تواند باعث شود که بعد از مدتی به دلیل غیراقتصادی بودن سینما، این اماکن تعطیل شوند و یا تغییر کاربری دهند. پس چه بهتر است که برای احیای تفریح جمعی فیلم دیدن در این مناطق به جای ساخت سینما به سراغ راه حلی منطقی‌تر که همان سینماسیار است برویم. موسسه بهمن سبز پس از چندین دوره جهادی ساخت سینما در سراسر کشور حالا به سراغ اکران سیار رفته تا با توسعه این ابزار بتواند دسترسی همه مردم ایران به فیلم‌های سینمایی روز را ممکن کند.

حوزه هنری از سینماداری تا سینماسازی

از اواخر دهه هفتاد حوزه هنری تصمیم به اداره یکپارچه سالن‌های سینمایی در سطح کشور تحت یک مدیریت واحد گرفت تا امکان ایجاد جریان محتوایی یکپارچه را شکل دهد به همین منظور در آذرماه سال ۱۳۸۳ موسسه بهمن سبز به ثبت رسید تا علاوه بر نمایش انواع فیلم‌های تبلیغاتی در سینماهای کشور به شکل انحصاری در سینماهای حوزه هنری تهران و شهرستان‌ها با انعقاد قرارداد و پخش تبلیغات در سینماهای خصوصی تهران و شهرستان‌ها، سالن‌های تحت اختیار خود را به‌صورت ستادی و زنجیره‌ای اداره کند.

تا اوایل سال ۱۳۹۰ که بحث توسعه و تجهیز سالن‌های سینمایی کشور هنوز تبدیل به امری جدی نشده بود، موسسه بهمن سبز عمدتاً در حوزه اختیارات خود به پخش و توزیع فیلم‌های سینمایی پرداخت، اما از سال ۱۳۹۲ این موسسه به فرآیند نوسازی و توسعه سالن‌های سینمایی ورود جدی یافت و به‌عنوان بزرگ‌ترین متولی سینماداری در ایران، وظیفه بازسازی، ساخت و تجهیز سالن‌های سینمایی را بر عهده گرفت.

هم اکنون موسسه بهمن سبز دارای  ۶۰  سینمای فعال با ۱۹۲ سالن و ظرفیت ۳۱۰۰۰ صندلی است. از این تعداد ۵ سینمای «مهر ارومیه»، «مهر کوهسنگی مشهد»، «خلیج فارس یزد»، «۲۹ بهمن تبریز» و «گلدشت اصفهان» با ۳۳ سالن و ۲۹۲۴ صندلی در سال ۱۴۰۲ توسط موسسه بهمن سبز راه‌اندازی و بهره‌برداری گردیده است. همچنین ۱۰ سالن سینمایی جدید در پردیس‌های سینمایی آزادی تهران و مهر مادر با ظرفیت ۸۰۹ صندلی آماده بهره‌برداری در سال ۱۴۰۳ شده است. ساخت مجموع مهر هماک بجنورد نیز در سال ۱۴۰۲با ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی همراه بود که می‌تواند منجر به بهره‌برداری در سال جاری شود.

مجموعه فعالیت‌های سینماسازی موسسه بهمن سبز در سال ۱۴۰۲ منجر به  ۱۳درصد افزایش تعداد سینماها، ۳۶ درصد افزایش سالن‌ها و ۱۳درصد افزایش تعداد صندلی‌های شده است.